منظور از فواصل در موسیقی چیست؟
صوت های موسیقی در سطوح مختلف زیر و بمی قرار دارند. نت ها هر چه بالاتر روی خط حامل جای گیرند زیر تراند و هر چه پائین تر باشند، بم تر هستند.
بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که میان هر دو نت یک فاصله وجود دارد و دو نت هر چه از نظر زیر و بمی از یکدیگر دور تر باشند، فاصلۀ میان شان نیز بیشتر است.
پس، می توان گفت فاصل در موسیقی عبارتست از مسافت میان هر دو نت. بعبارت دیگر، دو نت از نظر زیر و بمی فاصله نام دارد.
چگونه فاصلۀ میان دو نت را اندازه می گیرند؟
برای اندازه گیری فاصلۀ میان دو نت لازمست که همۀ نت های تشکیل دهندۀ آن شمرده شوند و عدد حاصل به صورت ترکیبی بیان گردد.
مثلا، فاصلۀ میان دو نت دو و ر فاصلۀ دوم است، زیرا این فاصله از دو نت تشکیل شده است. یا فاصلۀ میان دو نت دو و سل فاصلۀ پنجم است.
فاصلۀ ساده چه فرقی با فاصلۀ ترکیبی دارد؟
هرگاه فاصلۀ دو نت از مرز یک اکتاو تجاوز نکند، این فاصله را ساده می گویند و اگر دو نت فاصله بیرون از مرز یک اکتاو باشند، آنرا فاصلۀ ترکیبی می نامند.
در واقع، فاصله های یکم، دوم، سوم، چهارم، پنجم، ششم، هفتم و هشتم فاصلۀ ساده هستند. از فاصلۀ نهم به بالا را فاصله های ترکیبی می نامند.
برای تبدیل یک فاصلۀ ترکیبی به فاصلۀ ساده کافیست که از عدد فاصلۀ ترکیبی آنقدر عدد 7 را کسر کنیم تا عددی میان 1 و 8 حاصل شود. نمونۀ زیر را مشاهده کنید:
مثال1: فاصلۀ ترکیبی یازدهم، تبدیل به فاصلۀ ساده چهارم می شود: 4=7-11
مثال2: فاصلۀ ترکیبی نهم تبدیل به فاصلۀ دوم می شود: 2=7-9
مثال 3: فاصلۀ ترکیبی نوزدهم تبدیل به فاصلۀ ساده پنجم می شود: 5=7-12/ 12=7-19
مثال 4: فاصلۀ ترکیبی بیست و دوم تبدیل به فاصلۀ هشتم می شود: 8=7-15 / 15=7-22
پرده و نیم پرده و رابطۀ آن با فواصل
اگر نت ها را پی در پی بنویسیم، فاصلۀ هر دو نت دنبال هم همواره دوم است، هر چند که فاصله های دوم همیشه با هم برابر نیستند و برخی از آنها به فاصلۀیک پرده ای و بعضی دیگر به فاصلۀ نیم پرده ای از هم قرار گرفته اند. فاصله های دوم یک پرده ای را دوم بزرگ و فاصله های دوم نیم پرده ای را دوم کوچک می نامند.
اگر دقت کنید متوجه می شوید که در توالی نت ها، فاصله های دوم کوچک همواره میان نت های می- فا و سی- دو و فاصله های دوم بزرگ همیشه میان بقیۀ نت ها قرار دارند.
در تئوری موسیقی غرب فرض بر اینست که هر فاصلۀ دوم بزرگ (فاصلۀ یک پرده ای) می تواند به دو فاصلۀ نیم پرده ای تقسیم شود.
نیم پرده های حاصل از این تقسیم، در عمل، برابر با فاصله های نیم پرده ای دوم کوچک هستند. بنابراین، اگر همۀ فاصله های دوم بزرگ را به تکه های نیم پرده ای قسمت کنیم، در هر اکتاو 12 نیم پرده (کروماتیک یا دیاتونیک، یعنی 12 قسمت برابر) خواهیم داشت. نیم پرده در موسیقی غربی، کوچکترین فاصلۀ عینی میان دو نت پی در پی است.
انواع نیم پرده
نیم پرده بر دو گونه است: نیم پردۀ دیاتونیک و نیم پردۀ کروماتیک.
1. نیم پردۀ دیاتونیک همواره میان دو نت غیرهمنام و البته پیاپی جای می گیرد. یک یا هر دو نت تشکیل دهندۀ نیم پردۀ دیاتونیک می توانند با یا بدون نشانه های تغییر دهنده باشند.
2. نیم پردۀ کروماتیک: همیشه میان دو نت همنام و در جای همانند روی خط حامل قرار می گیرد. این نیم پرده همواره میان یک نت و همان نت که دیز یا بِمُل شده، به وجود می آید. بعبارت دیگر، دست کم یکی از دو نت تشکیل دهندۀ فاصله باید دارای نشانۀ تغییر دهنده باشند.
معکوس فاصله
هر فاصلۀ ساده می تواند معکوس شود. هر گاه نت بم فاصله را یک اکتاو بالا ببریم، فاصلۀ تازه ای به دست می آید که معکوس فاصلۀ اصلی است؛ می توان به جای بالا بردن نت بم فاصله، نت زیر را یک اکتاو پایین آورد.
در هر حال، هرگاه جای نت های اول و دوم فاصله چنان عوض شود که جهت فاصله هنوز از پائین به بالا باشد، فاصله معکوس شده است. میان عدد ترتیبی هر فاصله و عدد ترتیبی معکوس همان فاصله همواره رابطه ای وجود دارد. مثلا، معکوس فاصلۀ سوم همواره فاصلۀ ششم است و معکوس فاصلۀ پنجم، فاصلۀ چهارم است. بعبارت دیگر، مجموع اعداد ترتیبی هر فاصله و معکوس آن همواره 9 است.
به این ترتیب:
معکوس فاصلۀ یکم: فاصلۀ هشتم
معکوس فاصلۀ دوم: فاصلۀ هفتم
معکوس فاصلۀ سوم: فاصلۀ ششم
معکوس فاصلۀ چهارم: فاصلۀ پنجم
معکوس فاصلۀ پنجم: فاصلۀ چهارم
معکوس فاصلۀ ششم: فاصلۀ سوم
معکوس فاصلۀ هفتم: فاصلۀ دوم
معکوس فاصلۀ هشتم: فاصلۀ یکم