در کتابهایی که راجع به موسیقی نوشته شده اند از روشی برای آموزش موسیقی سخنی به میان نیامده است و به اصطلاح، دستور یا متدی جهت آموزش موسیقی وجود نداشته است.
شاگرد راه و رسم نوازندگی و خوانندگی را عملا فرا می گرفته و کوشش او در تقلید کردن از استاد خود بوده است.
بنابراین، مکتب یا آموزشگاه و مدرسه ای برای این کار وجود نداشته و خطی هم برای نوشتن الحان در کار نبوده و شاگرد تمام نغمات را از راه گوش و شفاها می آموخته و عملا می نواخته و می خوانده است.
ایرانیان از چه زمانی با نت (خط موسیقی اروپایی) آشنا شدند؟
اولین باری که در ایران روش کتابت موسیقی به شیوۀ غربی مورد استفاده قرار گرفت زمانی بود که در اواخر دورۀ ناصرالدین شاه قاجار شعبۀ موزیک در مدرسۀ دارالفنون تشکیل شد و لومر فرانسوی که از کشور فرانسه استخدام شده بود برای تأسیس دسته جات موسیقی نظامی به ایران آمد و شاگردان را با خط موسیقی اروپایی (نت) آشنا کرد.
کم کم این مؤسسه به صورت مدرسه درآمد و مدرسۀ موزیک نامیده شد. در این مدرسه عده ای مشغول تحصیل شدند و علم موسیقی را علاوه بر جنبۀ علمی آن فرا گرفتند و بعد از چند سال که از مدرسه فارغ التحصیل شدند سمت رهبری دسته جات موسیقی نظامی را پیدا کردند.
مدرسۀ موسیقی فقط موجب نظم و ترتیب کار در موسیقی نظامی شد و در موسیقی ملی ایران اثراتی باقی نگذاشت. فارغ التحصیلان این مدرسه علاوه بر اطلاعات علمی ایکه دربارۀ موسیقی آموخته بودند بیشتر با سازهای اروپایی و مخصوصا سازهای بادی که در دسته های موسیقی نظامی مورد نظر بودند آشنایی داشتند.
در بین فارغ التحصیلان این مدرسه چند نفری هم ساز ایرانی می نواختند از جمله حسین هنگ آفرین که نواختن سه تار را در مکتب میرزاعبدالله فراگرفته بود و آنرا خوب می نواخت.
از جملۀ اولین آثاری که با نت نویسی غربی کتابت شدند می توان به این موارد اشاره کرد: قطعاتی شامل قسمتی از دستگاههای چهارگاه، همایون و ماهور همراه با چند تصنیف و رِنگ که نوشته و در پاریس به چاپ رسیده و قسمتی از آن را هم ناصر همایون نوشته است.
فانتزی ماهور نوشتۀ سالار معزز که در روسیه به چاپ رسیده است. ردیفی از دستگاه ماهور که هنگ آفرین با ویولن نواخته و سالار معزز به خط موسیقی آن را نت کرده و در برلن چاپ شده است. و تصنیف و پیش درآمد ماهور و پیش درآمد بیات اصفهان که توسط سالار معزز به خط نت نوشته شده و در پاریس چاپ شده است.
تأسیس مدرسۀ عالی موسیقی
در اواخر سال 1302 شمسی علینقی وزیری که اطلاعات بسیاری از موسیقی ایرانی داشت و پس از پنج سال تحصیل موسیقی در پاریس به تهران آمده بود، مدرسل عالی موسیقی را که یک آموزشگاه خصوصی بود تأسیس کرد.
در این مدرسه که بعدها با امتیاز وزارت معارف و اوقاف و سنایع مستظرفه رسمیت یافت، هدف اصلی این بود که موسیقی ایرانی جنبۀ علمی پیدا کند و مخصوصا آموزش موسیقی ایرانی از جنبۀ شفاهی بیرون بیاید و دارای سبک علمی یا متد شود.
علینقی وزیری در این راه کوشش بسیاری نمود و کتابهایی را برای اولین بار در زمینۀ تدریس موسیقی ایرانی تألیف نمود که عبارتند از: کتاب دستور تار، کتاب دستور جدید تار، کتاب دستور ویولن، کتاب موسیقی نظری یا تئوری موسیقی.
انتشار این کتابها موجب شد هنرجویان به روش آموزش کتبی علاقمند شدند و تعلیم موسیقی ایرانی از روی نت مورد توجه قرار گرفت و رواج یافت. همین که معلمین موسیقی با این روش آشنا شدند سبک تدریس موسیقی در کلاسهای خصوصی نیز تغییر کرد و به تدریج روش شفاهی متروک شد.
از جملۀ افرادیکه در انتشار آثار آموزشی موسیقی ایرانی سعی بسزا نمودند ابوالحسن صبا بود که سه جلد کتاب برای تعلیم دستگاه ها و آوازهای ایرانی با ویولن تألیف نمود که مورد استقبال فراوان قرار گرفت. پس از درگذشت او نیز چند کتاب برای آموزش سنتور و سه تار از نوشته های او منتشر شد.
در سال 1306 شمسی ریاست مدرسه موسیقی به عهدۀ علینقی وزیری گذاشته شد و نام آن به مدرسۀ موسیقی دولتی تغییر پیدا کرد و تعلیم موسیقی ایرانی نیز جزء برنامۀ آموزشی مدرسه قرار گرفت.
بعدها نام مدرسه موسیقی دولتی به هنرستان موسیقی و سپس به هنرستان عالی موسیقی تغییر یافت. در واقع، هنرستان عالی موسیقی کنسرواتوار موسیقی ایت که در آنجا رشته های مختلف موسیقی را به سبک علمی و طبق متدهای علمی غربی به هنرجویان می آموزند.
در سال 1320 دوباره علینقی وزیری رئیس هنرستان عالی موسیقی شد و بسیار کوشش کرد که هنرجویان ضمن فراگرفتن موسیقی اروپایی، با نواختن سازهای موسیقی ایرانی نیز آشنا شوند. ولی این کار به ثمر نرسید.
با تأسیس هنرستان موسیقی ملی در سال 1328 مقرر شد هنرستان موسیقی ملی برای آموزش موسیقی ایرانی به سبک و روش علمی اختصاص یابد و هنرستان عالی موسیقی مخصوص تعلیمات موسیقی علمی به سبک غربی باشد.
به طور خلاصه می توان گفت که تعلیمات موسیقی اکنون جنبۀ علمی پیدا کرده است و تقریبا روش شفاهی برای آموزش متروک شده است.
برگرفته از کتاب موسیقی ایران، نوشتۀ روح الله خالقی