اسماعیل ادیب خوانساری
نخستین خوانندۀ مرد در رادیو ملی ایران
اسماعیل ادیب خوانساری، نخستین خوانندۀ مرد در رادیو ملی ایران، بی‌شک یکی از بزرگ‌ترین اساتید مکتب اصفهان در دوران شکوفایی موسیقی ایرانی بعد از سال ۱۳۰۰، است.
او فرزند یک روحانی و خوشنویس برجسته به نام میرزامحمود خوانساری و شاگرد عندلیب خوانساری، سیدرحیم اصفهانی، حبیب شاطرحاجی و نایب اسدالله بود.
ادیب در دوران جوانی با برگرفتن توشه‌های بس گران‌بها از اساتید قدیم و درک دوران شکوفایی موسیقایی کشور، مانند پلی بود که راهگشای نسل بعد و جویندگان این راه شد.
اولین استاد ادیب “عندلیب” خطیب، واعظ، و اهل منبر بود که در گلپایگان ساکن بود.
عندلیب اطلاعات موسیقی فراوانی داشت و دارای صدایی بم و گیرا بود.
ادیب از ۱۴ تا ۱۸ سالگی به مدت ۴ سال به صورت مخفیانه نزد عندلیب آموزش دید و در سن ۱۸ سالگی و بر خلاف میل پدر به اصفهان، مرکز هنر و موسیقی و آواز عزیمت کرد.
در اصفهان به مدت ۲ سال هر روز به محضر آقا سیدعبدالرحیم (سیدرحیم اصفهانی) می‌رفت و علاوه‌براین دائماً به صفحات آواز سیدحسین طاهرزاده گوش می‌داد.
در مکتب آقا سیدعبدالرحیم با دوست جدانشدنی خود جلال تاج اصفهانی آشنا شد.
دوستی ادیب و تاج از محضر درس سیدرحیم اصفهانی شروع شد و تا زمانی که هر دو به فاصله ۲ ماه خاموش شدند، ادامه یافت.
وی در ۲۰ سالگی ردیف آوازی ایرانی را در مکتب اصفهان فرا گرفته و از سال ۱۳۰۰ توسط سیدعبدالرحیم اصفهانی به نائب اسدالله معرفی شد.
نائب اسدالله او را با شیوه‌های مختلفِ همراهیِ ساز با آواز و جواب آواز به خوبی آشنا کرد؛ سپس مدتی را هم نزد میرزاحبیب اصفهانی شاگردی کرد و به شناخت گوشه‌های غیرمعمول و ناشناخته ردیف آوازی و شگردهای ویژه همراهی با ساز پرداخت.
ادیب در سال ۱۳۰۹ در شهرداریِ آن زمان در تهران مشغول به فعالیت شد.
در سال ۱۳۱۹ وقتی برای نخستین بار در ایران رادیو ملی تأسیس شد، در حالی که 39 ساله بود به عنوان نخستین خواننده مرد رادیوی ملی ایران، به رادیو دعوت شد و همکاری خود را با نوازندگانی چون ابوالحسن صبا، علی اکبر شهنازی، حسین یاحقی، حبیب سماعی، عبدالحسین شهنازی، مهدی خالدی و مرتضی محجوبی آغاز نمود.
او برای هنرش قدر و منزلت زیادی قائل بود، خودش در این باره می‌گوید:
“هیچگاه از کسی در ازای خواندن نوا پول نگرفته‌ام؛ زیرا این کار را دونِ شخصیت یک هنرمند می‌دانم.”
اسماعیل خان ادیب دارای زمینه‌های معنوی و عرفانی بود و این موضوع به خوبی در آثار ایشان نمود دارد.
ادای صحیح شعر و حفظ حالت درونی آن و تکنیک‌های منحصر به فرد در ساختار تحریرها از دیگر ویژگی‌های آثار این هنرمند است.
از جمله شاگردان اسماعیل ادیب خوانساری می‌توان به احمد ابراهیمی اشاره نمود که در مدرسه عالی موسیقی خالقی تحت تعلیم ایشان قرار می‌گرفت.
در سالهای ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۵ به دعوت استاد هوشنگ ابتهاج (سایه) که مدیریت موسیقی رادیو ایران را به عهده داشتند مدتی را به تعلیم تعدادی از هنرجویانِ علاقه‌مند به یادگیری آواز در رادیو ایران اختصاص دادند.
از شاگردان ایشان در ان دوران می‌توان به حسن کسایی، هنگامه اخوان، اکبر گلپایگانی و فخری ملک‌پور اشاره کرد.
ازجمله آثار ادیب خوانساری می‌توان به صفحات گرامافون ۷۸ دور (صفحات سنگی)، آثار رادیویی، آوازها و تصانیف و نیز تعداد بیشماری ضبط‌های خصوصی و خانگی اشاره نمود.
ایشان با همراهی ارکستر انجمن موسیقی ملی نیز آوازهای محلی بختیاری زیادی را نیز اجرا نموده‌اند.
اما متأسفانه آثار ضبط شده ادیب خوانساری که در آرشیو رادیو نگهداری می‌شد، توسط مشیر همایون شهردار، رئیس وقت موسیقی رادیو به دلیل کدورت قدیمی با وی پاک شد و از بین رفت و به این ترتیب گنجینه مهمی از موسیقی اصیل ایرانی نابود شد.
آثاری که از این استاد بزرگ باقی مانده، ضبط‌های خصوصی و خانگی و ردیف آوازی وی است که در سالهای کهولت او ضبط شده و به جا مانده‌است .
استاد اسماعیل ادیب خوانساری در این خصوص فرموده:
“روزگاری، زندگی‌ام را به پای هنر قربانی کردم و حالا زندگی‌ام دارد هنرم را قربانی می‌کند.”
استاد ادیب خوانساری از ناراحتی ریوی رنج می‌برد و چندین بار تحت عمل جراحی ریه قرار گرفت و سرانجام در ششم فروردین‌ماه سال ۱۳۶۱ در سن ۸۱ سالگی درگذشت.
