هنر ظهور احوال درون آدمی است و در این میان موسیقی نزدیكترین هنر به بروز احساسات و عواطف انسان.
موسیقی اسلامی بخش قابل توجهی از موسیقی ایرانی را تحت سیطره خود قرار داده و به شاخه‌های گوناگونی تقسیم شده است.
در مقایسه با سایر هنرها، موسیقی دینی از اهمیت و رواج فوق العاده زیادی برخوردار است.
پس از استیلای عرب، ایران استقلال خود را از دست داد؛ اما ایرانیان به میل خود اسلام را پذیرفتند و ایمان آوردند.
در ۲۰۶ ه ، آل طاهر در خراسان قیام كردند و به این ترتیب اولین حكومت مستقل اسلامی در ایران پدید آمد؛ اما این حكومت تنها بر خراسان مستولی بود.
امیران آل بویه اولین كسانی بودند كه حكومت مستقل اسلامی را در كل كشور ایران برقرار كردند. احمد معزالدوله از امیران طایفه ی آل بویه كه ازسال ۳۳۴ تا ۳۵۶ ه . ق حكم می راند، دستور داد كه همه ساله در ده روز اول ماه محرم، مراسم روضه‌خوانی و سینه‌زنی در كل كشور ایران اجرا شود.
این روند به نحوی هرچند ناپیوسته، ادامه یافت؛ ولی از قرن هفتم ه . ق، مراسم سینه زنی و روضه خوانی به گونه پیوسته‌ای برقرار شد و بدون این كه هیچ گونه وقفه‌ای در آن حاصل شود، تا امروز دوام آورد.
در این میان موسیقی محرم و عزاداری های آن از ویژگی های خاصی برخوردار بوده است.
اساساٌ موسیقی در اسلام به دو صورت به ایفای نقش می پردازد. یكی به صورت خفی و غیرمستقیم و دیگری جلی و مستقیم.
نوع اول به آن دسته از موسیقی گفته می‌شود كه در مراسم صوفیان و نوع خاصی از عرفا رایج است و نوع دیگر همان است كه ازآن به موسیقی مذهبی یاد می‌شود و اساتید موسیقی آن را یكی از انواع موسیقی امروز ایران می دانند.
اگرچه این موسیقی از غم‌انگیز‌ترین و تاثربرانگیزترین نوع موسیقی است اما قسمت زیاد و قابل‌توجه‌ای را در ایام محرم و تاسوعا و عاشورای حسینی و دیگر ایام عزاداری را در طول سال شامل می‌شود.
انواع موسیقی دینی
موسیقی دینی ایران را می‌توان در محرم و عاشورا جستجو کرد و می‌توان به انواع زیر تقسیم کرد:
-آیین‌های عاشورایی
-موسیقی نمایشی تعزیه
-موسیقی عبادی
– موسیقی عرفانی
آیین‌های عاشورایی بیشترین تنوع و بیشترین قسمت موسیقی دینی ایران را در برمی‌گیرد. آیین‌های عاشورایی با نوعی موسیقی ریتمیک همراه با حرکاتی سمبلیک همچون زنجیرزنی، سینه‌زنی و کف بر هم کوبیدن اجرا می شود. در این مراسم از سازهای بادی و طبل‌های گوناگون استفاده می‌شود.
همچنین موسیقی ایرانی را می‌توان براساس محتوا و نوع اجرا به شاخه‌های مختلفی تقسیم کرد و از هر کدام از این شاخه‌ها هم می‌توان به زیرمجموعه‌های بیشتری دست یافت. در میان انواع موسیقی دینی، موسیقی عاشورایی و تعزیه منحصراً توسط شیعیان اجرا می‌شود و موسیقی عاشورایی خود به شاخه‌ها و دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند.
که هر بخش از آن دارای ویژگی‌ها و خصوصیات خاص خود هستند. در این شیوه موسیقی، كاملاٌ در خدمت مذهب قرار می‌گیرد. از این منظر می‌توان موسیقی مذهبی را به چهار گروه تقسیم كرد.
تقسیم‌بندی موسیقی مذهبی
1) روضه
در فرهنگ موسیقایی و مكتوب ایران، درباره ی روضه خوانی چنین آمده است:
“ذكر مصائب وارده بر امام حسین (ع) موجب پیدایش آثاری از نظم و نثر فارسی شده است كه صرف نظر از مراثی عامیانه، برخی از آن ها مانند تركیب بند محتشم كاشانی از لحاظ ادبی خالی از اهمیت نیست… همچنین موضوع روضه خوانی، یعنی ذكر وقایع حزن‌انگیز كربلا هم خالی از اهمیت نمی باشد، زیرا در این قسمت نیز موسیقی نفش مهمی داشته است.” این توضیح از آنِ استاد موسیقی ایران، مرحوم روح الله خالقی است.
2) نوحه
“نوحه اصولاً یكی از انواع موسیقی آوازی است. این آوازها بدون همراهی ساز، گاهی به طور تنها و گاه به طور جمعی یا با خواننده ی تنها، و همراهی آواز جمعی است و معمولاً جملاتی به صورت روفرن (واخوان) دسته جمعی تكرار می شود”.
در كتاب شناسایی موسیقی ایران چنین آمده است: “ارتباط نوحه با موسیقی، از روضه بیش تر است، زیرا اشعار نوحه كه برای سینه زنی سروده می شوند، دارای ریتم و وزن به خصوصی است كه با آهنگ بعضی از گوشه های آوازهای ایرانی اجرا می گردند و غالباً حالت تصنیف را به خود می گیرند. نوحه عامل بسیار بزرگی برای نگهداری و اشاعه ی آوازهای موسیقی ملی ما بوده است.”
3) تعزیه
یكی دیگر از فرم‌های موسیقی كه همراه با هنر نمایش در خدمت مسائل مذهبی قرار گرفت، تعزیه نام دارد.
تعزیه در لغت به معنای عزاداری و سوگواری است كه از قرن چهارم ه. ق (قرن دهم میلادی) و مقارن با حكومت آل بویه در ایران آغاز شد. پیرامون شكل امروزی آن گروهی معتقدند كه در زمان فتحعلی شاه روابط ایران با كشورهای خارجی به ویژه روسیه تزاری گسترش یافت و ماموران و سران دولت ایران در روسیه با دیدن مجالس نمایش و تئاتر و اپرا پس از مراجعت از ایران درصدد برآمدند كه آن را بصورت نمایش مذهبی درآورند.
4) موسیقی تعزیه
در تعزیه موسیقی به دو بخش مجزا و مستقل تقسیم می‌شود. موسیقی سازی كه ارتباط كمی با متن تعزیه دارد و موسیقی آوازی كه زمینه اصلی اجرای تعزیه است. موسیقی آوازی تعزیه از جنبه‌های گوناگون قابل اهمیت است. ارتباط و كنش متقابل میان آواز در تعزیه و موسیقی ردیف دستگاهی و همچنین مسائلی از قبیل منع مذهبی در گسترش موسیقی، اهمیت آواز در تعزیه را دوچندان می‌كند.
درواقع موسیقی آوازی تعزیه از سویی مبتنی بر موسیقی آوازی در ردیف دستگاهی است و از سوی دیگر سبب حفظ و تداوم آن در طول سالیان متمادی شد. از زمان صفویه با تشدید فضای مذهبی و منع موسیقی گسترش و تكامل تعزیه سبب شده، آواز موسیقی ردیفی به تعزیه وارد شود و خود را با آن وفق دهد.
در تعزیه فقط بازیگرانی كه در نقش معصومان و یاران امام ظاهر می‌شوند حق دارند آواز بخوانند و به اصطلاح امروزی دیالوگ‌های خود را با موسیقی ادا كنند.
به طور مثال در تعزیه شبیه‌خوان حضرت عباس چهارگاه می‌خواند.
حر گوشه عراق از آواز افشاری را می‌خواند.
شبیه عبدالله ابن حسن گوشه‌ای از آواز راک در دستگاه ماهور را می‌خواند كه به همین جهت در ردیف آوازی موسیقی ایران به “راک عبدالله” مشهور شده است.
شبیه خوان حضرت زینب (س) نیز گوشه ای از دستگاه شور را به نام “گریلی” می‌خواند.
5) اذان و مناجات
مناجات نیز شكل دیگری از موسیقی است كه طی آن، مناجات‌نامه‌هایی كه توسط شاعران بزرگ سروده شده است با موسیقی و آواز مناسبی خوانده می شود. از میان تمامی آوازها و مایه‌ها و دستگاه‌های موسیقی كه در ردیف موسیقی ایران مندرج است، آواز ابو عطا و آواز افشاری (آوازهای منتسب به دستگاه بزرگ شور) برای اجرای مناجات بسیار مناسبت دارد.
اذان نیز كه امروزه از گلبانگ هر مسجدی در جهان اسلام انتشار می یابد، جایگاه موسیقایی خاص خود را دارد. در این میان اذانی كه مرحوم مؤذن زاده اردبیلی در گوشه “روح الارواح” آواز بیات ترک (یكی دیگر از آوازهای دستگاه شور) خوانده است، بسیار شهرت دارد.
از مطالب عنوان شده نتیجه می‌شود كه موسیقی مذهبی ما، ریشه‌ای بسیار قوی و پرمایه داشته كه خود عامل مهمی برای ادامه یافتن مراسم سوگواری بخصوص مراسم عزاداری محرم شده است.
مداحان گذشته، آشنا به سبک‌های مختلف آوازی ایرانی و متناسب با فرهنگ شیعی و ملی ما بوده‌اند اما متاسفانه امروزه شاهد آن هستیم كه عدم آگاهی از این دانش گرانبها و ارزشمند مداحی ها را به سمت تقلید از موسیقی هایی كشانده كه با فرهنگ ملی و شیعی ما هم خوانی ندارد. امید است كه آشنایی بیشتر مداحان با موسیقی ارزشمند ایرانی مان بتواند تلفیق متنوعی را از شعرو موسیقی ارائه كند.
به همت: اعظم روحداد